Trà Thanh Toàn
Phần 1
Lời mở đầu
Trong
quá khứ, trên dãi đất Việt Nam này, có sự tồn tại một nền văn minh champa: Vương quốc Champa, thuộc miền trung ngày nay.Hiện tại
tuy nó đã bị sát nhập vào nước Việt Nam, nhưng chúng ta không thể phủ nhận sự ảnh
hưởng của nền văn hóa champa , trong quá khứ, cũng như hiện tại, đối với tổng
thể văn hóa 54 dân tộc anh em việt nam. Nhất là văn hóa tộc người Champa có ảnh
hưởng rất lớn.Văn hóa champa đã phát triển một nền văn minh rực rở, bật nhất
đông nam á suốt gần 15 thế kỷ . Bởi quá trình tồn tại, định hình lịch sử và văn
hóa phát triển, có bề dày đáng kể trên 4000 năm(Từ người champa cổ sa huỳnh đến
ngày hôm nay). Vì muốn thảo thêm vài nét vẽ cho bức tranh lịch sử, văn hóa nền
văn minh champa còn bỏ ngỏ, nên tôi một người con trong dòng tộc champa mạo muội
đặt vấn đề cho đề tài này.Tôi không muốn phê phán hiện tại và quá khứ, tôi chỉ
muốn người và người nhìn thực chất về bản sắc và văn hóa của nền văn minh champa,
giờ đã chôn chặc vào lòng đất khô cằn, bão lũ miền trung, đầy nhân bản và nhân văn.Trải dài hàng ngàn năm lịch sử, thăng trầm
trong vinh quang, khổ đau, tủi hờn rồi thất bại. Thế là họ bắt đầu hình thành sự
khác biệt dù rằng họ cùng một nguồn cội và có chung dòng máu.Thời gian thấm thoát
trôi , đã qua rồi cái thời ghánh con vượt dãi Trường Sơn, cái thời gong buồm
thách thức con sóng dữ của biển cả, để đi tránh cơn binh đao.Giờ đây họ đã được
yên vui sống trên mảnh đất được gọi nôm na là quê hương thứ hai mặc dù có những
nơi họ sống trước kia từng là làng quê, đất tổ, là đất nước của họ.Còn gì sót lại
ở họ ngoài dòng máu đỏ và chút ít ngữ vựng trong ngôn từ.Tại sao con người
không quan tâm đến nó để kéo lại gần sau hàng thế kỉ xa cách ,xin đừng đổi thừa tôn giáo,tính
phân biệt luôn không chấp nhận những gì hơi xa lạ đối với mình. Một cộng đồng
tan rã, bị dẫm nát qua thời gian, theo dòng lịch sử đau buồn,cần lắm những bàn
tay xoa diệu để chữa lành vết thương… Từ
nhỏ, nhìn chung quanh là những tháp chăm u sầu, lở lói với thời gian, lòng tôi luôn
hiếu kì về vương quốc Champa, hay là bản thể là con cháu họ trà champa.??? Sự
hiếu kì pha lẫn lãng mạng và nuối tiếc một nền văn minh đã tàn lụi, có lẽ một
phần bị ảnh hưởng từ tập thơ “Điêu tàn” của Chế Lan Viên.Vì đây là vấn đề lớn
trong khoa học,tôi không đủ khả năng xây dựng lại diện mạo của nó, nên chỉ cố gắng
phát họa vài nét mà thôi .Tôi nghĩ rằng đề tài này sẽ góp
thêm một hạt cát vào bễ cát tri thức mênh mông của loài người hiện tại trong
quá trình tìm hiểu, phân tích, phát thảo bức tranh nền văn hóa, văn minh tộc
người Champa Malayo Polynésien, trong tổng thể văn hóa dân tộc việt nam, một
cách khoa học và nhân văn. Đặc biệt, việc nghiên cứu giá trị của một nền văn
minh bị bỏ ngỏ, mai một rất nhiều trong hệ thống văn hóa, thì việc tìm hiểu dân tộc người Champa chính là điều cần yếu, có ý nghĩa cấp
thiết, góp phần làm rõ hơn bản sắc văn hóa Việt Nam, đông nam á Malayo
Polynésien ,để chúng ta có phương pháp bảo tồn, phát huy giá trị của nó, trong
công cuộc xây dựng nền văn hóa Việt Nam và đông nam á ngày nay.Qui luật của lịch
sử nhân loại là sự sinh tồn và biến đổi một cách biến chuyển liên tục. Sự sụp đổ
hoàn toàn của Vương Quốc Champa vào năm 1832, cho dù bất cứ nguyên nhân nào,
cũng đều nằm trong qui luật tất yếu của lịch sử.Tuy nhiên, nếu một dân tộc đã
có một lịch sử, cho dù quốc gia đó không còn nữa, lịch sử dân tộc đó vẫn luôn
luôn còn hiện diện, trong tiến trình của lịch sử nhân loại, và ít ra vẫn còn
trong ký ức của dân tộc đó, lưu truyền từ đời này sang đời khác và mãi mãi cho
đến tận cùng…của lịch sử nhân loại.Nếu một dân tộc đã có một lịch sử,một nền
văn minh đặt thù, đương nhiên đã có một cội nguồn.Nói đến cội nguồn là nói đến
những gì rất xa và cũng rất gần.Rất xa vì cội nguồn đã có từ chốn hồng hoang, từ
trong mịt mờ của tiền sử.Rất gần vì cội nguồn luôn luôn có trong tâm tưởng của
bất cứ ai còn biết nhớ đến tổ tiên, biết yêu thương những
người, cùng chung huyết thống của chủng tộc. Nói huyết thống vì người ta có thể
thay đổi tư duy, có thể thay đổi hoàn cảnh, có thể thay đổi đức tin, nhưng
không thể thay đổi được dòng máu đồng chủng ,đang luân lưu trong khắp châu thân
của mỗi một con người.Đề tài này chắc chắn rằng sẽ còn nhiều sai xót và cũng
không ít người không đồng ý, vì lịch sử đã qua là “bất di, bất dịch”, trong khi
sử liệu về vương quốc champa quá ít và đang dần chôn vùi theo thời gian Tôi
mong rằng nhiều người sẽ cùng đóng góp và xây dựng thêm.Nếu có gì sai xót trong
bài sưu tầm này tôi rất mong mọi người rộng lòng tha thứ và đóng góp thêm cho
hoàng chỉnh.
THỦY TỔ DÂN TỘC CHAMPA:
Từ trong mịt mờ của tiền sử, khi những thành tựu tiên tiến khoa học hôm nay, chưa
giúp được nhân loại vén lên bức màng tiến hóa của vũ trụ, chưa giúp nhân loại
hiểu biết hết về xuất xứ của mình, từ đâu mà ra, từ đâu mà đến. Con
người thường nêu lên sự hiện hữu của mình trên hành tinh này bằng những truyền
thuyết. Mà truyền thuyết là cái bóng của sự thật, được dân gian tưởng tượng và
thêu dệt bằng những chi tiết ly kỳ, làm cho truyền thuyết trở nên hoang đường.
Do đó trong truyền thuyết có sự hoang đường và cũng có “bóng dáng” của sự thật.
Nói đến truyền thuyết của giai thoại, của lịch sử, là nói đến bóng dáng của
giai thoại, đến bóng dáng của lịch sử. Giữa lịch sử và truyền thuyết vẫn có
liên quan mật thiết với nhau như hình với bóng, và hình nào thì bóng đó. Ví dụ
như: dân tộc champa theo chế độ mẫu hệ từ xã hội nguyên thủy cho đến ngày nay vẫn
còn. Trong khi đó theo truyền thuyết, người mẹ của xứ sở là Nữ Thần Po Nưgar.
Do đó cái hình là chế độ mẫu hệ, còn cái bóng là Nữ Thần Po Inư Nưgar theo truyền
thuyết.Ðể trình bày câu hỏi: Ai sanh ra tổ tiên Champa và họ từ đâu đến? Thật
là vấn đề nan giải, ngoài sự hiểu biết và cách nghĩ của chính hậu duệ người
Champa??? Vì tâm có hướng về cội nguồn, thì nguồn sẽ có trong tâm.Người Champa
quan niệm do trời và đất là Thủy tổ đã sinh ra tổ tiên của họ. Trời (Dyaus) ở
ngôi Cha, mang dương tính Ðất (Dyaus) ở ngôi Mẹ mang âm tính. Sự tác hợp giữa
Trời và Ðất là sự giao hòa khí dương và khí âm đã tạo thành vạn vật và sản sinh
ra thủy tổ của dân tộc Champa. Do đó dân tộc Champa chấp nhận
thuyết âm dương; sự kiện này cũng phù hợp với biểu tượng Linga (dương tính),Yoni (âm tính)Thần Shiva được thờ tại các đền Tháp
Champa. Đây là quang niệm chung cho các chủng tộc trên thế giới.
Nguồn gốc tổ tiên champa:Từ kết quả sự khai quật của các nhà khảo cổ đã khám
phá nền văn hóa Sa huỳnh trên phần đất Vương Quốc Champa cổ cũng đã xác định được
tổ tiên Champa là cư dân địa phương trên vùng đất này ngay từ thời tiền sử.
Công trình khai quật này được diễn tiến như sau:Từ năm 1909 Vinet một viên chức
người Pháp tình cờ phát hiện được (tại Ðức Phổ – Quảng Ngãi), tiếp theo đó từ
1923-1951 như Labarre, Henry Parmentier và nhà Nữ Tiền Sử học tất cả là người
Pháp lần lượt đến Sa Huỳnh và những địa điểm khác nhau thuộc lãnh địa Vương Quốc
Champa cổ trước đây, từ Quảng Bình đến Bình Thuận, để khai quật khám phá được
nhiều mộ Chum khác. Mộ chum hay là kho chum cao chừng 0m,80 làm bằng đất nung,
trong kho Chum chứa những dụng cụ cần thiết để làm vườn, phá rẩy, chặt cây, nấu
nướng như: nồi đất, rựa v.v..và những vật dụng khác. Sau năm 1951 vì chiến
tranh Việt Nam, nên công việc khảo cổ bị khựng lại cho đến sau năm 1975, công
tác khảo cổ được tiếp tục với người Tây Phương ,cùng với các nhà khảo cổ Việt
Nam trở lại Sa Huỳnh, tiếp tục đào bới lớp đất cũ của vùng cư trú Champa cổ và
đào ra nhiều kho Chum mới dọc theo ven biển miền Trung, với những đồi cát trắng
phao nối tiếp nhau trong gió lộng của miền biển cả. Những kho Chum được đào lên
chứa nhiều di tích văn hóa Sa Huỳnh, với trình độ phát triển khác nhau, được
các nhà nghiên cứu khoa cổ học chia thành hai nhóm , vào 2 giai đoạn khác nhau:Thời
kỳ Tiền Sa Huỳnh hay là Tiền Champa:Di tích văn hóa cư ngụ sớm nhất của văn hóa
tiền Sa Huỳnh là thời đại đồ đá, đồng thau có niên đại cách ngày nay khoản hơn 4
ngàn năm.
Thời kỳ Sa Huỳnh sắt:Ðây là thời kỳ các dụng cụ mưu sinh được làm bằng sắt như:
lưỡi dao, kiếm ngắn, dao quắm, lao, rựa thuổng, xà beng, liều hái, đục v.v những đồ sắt này là dụng cụ khai phá, chặt,tìm kế sinh
nhai và có loại dùng làm vũ khí như:lao, kiếm, dao
Văn hóa Sa Huỳnh sắt là văn hóa nối liền với thời kỳ tiền Sa Huỳnh (không sắt),
gắn liền với vùng đất mà cư dân đó chính là thần dân của nước Lâm Ấp và chính
là cộng đồng dân cư của đất Nhật Nam, nơi Khu Liên đã dấy binh lập quốc đầu
tiên, với danh xưng Lâm Ấp như đã nói trên.Cư dân vùng Văn hóa Sa Huỳnh vào thời
đó thường dùng khoan, tai hai đầu thú (hình hai đầu con dê), là biểu tượng của
văn hóa Sa Huỳnh. Trên địa bàn sinh cư của vùng văn hóa Sa Huỳnh trước đây (tức
vùng miền Trung nước Việt bây giờ) đều có nuôi nhiều đàn dê và cho đến ngày nay
ta thấy ở các làng Champa tại tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuân có nuôi Dê, các lễ cúng giỗ, cúng Yang có dùng thịt Dê để
cúng.
Trong các di tích văn hóa Sa Huỳnh, ngoài những kỹ thuật chế tác đồ trang sức bằng
thủy tinh hai đầu thú (Dê); những cư dân thuộc vùng Vương Quốc Cổ Champa còn sở
trường về công nghệ đồ gốm, mà các nhà khảo cổ học khai quật được trong những mộ
Chum ở dưới lòng đất miền Trung VN ngày nay, đều có hình loại làm bằng chất liệu
đất sét pha cát, hoặc pha tạp với những chất khác thường gọi là Gấu thô màu đỏ
nâu, xám đen, có khi vàng nhạt, đỏ nhạt giống như những loại đồ gốm các làng
champa ở Hựu An, Phan Lý Chăm Bình Thuận và làng Bàn Trúc, An Phước, Ninh Thuận
ngày nay. Champa đã biến mất cách đây gần 3 thế kỷ, nay chỉ còn để lại các di
tích Chăm, rải rác ở các tỉnh Trung phần Việt Nam, như Trà Kiệu, Mỹ Sơn, Đồng
Dương, Khương Mỹ, Tháp Mẫm.. Viện bảo tàng Champa, do nhà nghiên cứu Pháp
Parmentier thành lập năm 1919, đã thu thập các bảo vật, như tượng, bệ, công
trình kiến trúc, điêu khắc của các đền, cung điện.. từ nhiều nơi để tồn giữ.
Nhưng tại đây, trãi qua nhiều biến cố lịch sử, các di sản đặc sắc của văn minh
Champa cũng không thoát qua nhiều sự mất mát, lưu lạc. Ngày 9 tháng 12 năm
1946, trong những ngày đầu của chiến tranh Việt-Pháp, giữa sự hổn loạn và thiếu
an ninh ở Đà Nẵng, viện bảo tàng đã bị xâm nhập. Rất nhiều bảo vật cũng như tư
liệu trong thư viện đã bi đánh cắp. Hơn một năm sau, vào năm 1948, Trường Viễn
Đông bác cổ đã gởi ông Manukus đến để hồi phục lại viện bảo tàng. Hơn 150 bảo vật
này đã được tìm lại từ nhà dân, trại lính, phi trường và tận ở Lào
(Savanakhet). Năm 1954, Viện bảo tàng là nơi trú ngụ của khoảng 300 người dân
di tản chiến tranh. Năm Mậu Thân 1968, trong trận đánh chiếm lại Huế, Viện bảo
tàng này đã trở thành trại tập trung và là nơi ăn ở của quân đội Nam Việt Nam
Champa đã biến mất qua những cơn bảo lịch sử, nhưng di sản của nền văn minh này
cũng đã chịu đựng nhiều sự cố không may mắn. Một số phận hẫm hiêu của nền văn
minh Champa ? Trải qua nhiều thế kỷ, các ngôi tháp Champa ở nhiều nơi bị hư hại
và đổ nát bởi thời gian và do thiên nhiên tác động. Theo Lê Quí Đôn,, Ngô Thế
Lân, vào thế kỷ 18, đã để lại bài thơ, Chà bàn cố thành hoài cổ, cho thấy tình
trạng sơ sát, bỏ hoang của các tháp, điện đài của vương quốc Champa cách đây
hơn 200 năm.
Bóng tà dừng ngựa đứng
Man mác nỗi hư vong
Lăng uyển làm chùa Phật;
Cung đình thành ruộng cày
Núi tàn trơ tháp cổ;
Nước cũ hiện thành hoang
Thần đạo nguyên vô cứ;
Cửa tây tràn khắc bia(bản dịch)
Không khác chi tình trạng hiện nay của nhiều tháp cổ khắp miền trung Việt
Nam.Trong cuộc chiến vừa qua, di tích Đồng Dương hầu như bị huỷ hoại hoàn toàn
do bom đạn . Một mất mác to lớn đối với những thế hệ về sau.
Hầu như tất cả những gì ta biết về văn minh Champa là đứng từ góc độ của người
không phải dân tôc Champa. Ngày nay, trong sách giáo khoa Đại học của giáo sư
D. Hall về lịch sử Đông Nam Á , ta có thể biết tổng quát về lịch sử đất nước
Champa. Tuy vậy phần lớn dữ kiện từ sách của Hall là dựa vào những công trình
nghiên cứu tiên phong của các học giả Pháp như G. Coedes, H. Parmentier và H.
Maspero ở đầu thế kỷ 20.
Nói chung về khảo cổ và sử của các nước Champa, Cam Bốt và một số nước khác ở
Đông Nam Á thì chỉ vào đầu thế kỷ 20 người ta mới biết được nhiều mà thôi. Trước
đó không mấy ai biết nhiều về Cambodia có một nền văn minh Angkor rực rỡ, cả sử
của Nam Dương cũng mù tịt cho đến khi Coedes khám phá ra vương quốc SriVijaya ở
Sumatra, còn sử của Champa thì mù mờ, chỉ biết qua tư liệu của các nước láng giềng
như Việt Nam (Đại Việt sử ký toàn thư) hay của Trung quốc (Tống sử, Minh sử..)
đến khi Finot, Parmentier, Majumdar và Maspero khám phá ra bằng phương pháp có
hệ thống. cả trong sử của Ấn độ, trước đây hoàng đế Ashoka chả ai biết nhiều,
chỉ nghe tên trong vài kinh điển Phật giáo, đến khi Princep khám phá ra qua bia
ký là có thật, một nhà vua hiền triết chuộng đạo Phật với một vương quốc rộng lớn.
Hầu như tất cả khám phá về vương quốc Champa là từ những ký tự trên đá và những
gì biết qua từ sử ký của Trung quốc nói về các dân tộc trên. Từ đó lịch sử các
nước đã được viết và ghi lại. Giải những ký tự trên đá để biết đến văn minh cổ ở
Đông Nam Á cũng không kém khó khăn và mang tính cách đột phá như giải ra được
chữ viết cổ Ai cập qua tảng đá Rosetta của nền văn minh Ai Cập.
Phải nói là văn minh Trung Hoa đã đóng góp không lớn vào văn minh nhân loại qua
sự phát minh ra giấy và dùng nó trong quan triều để ghi và truyền lại cho hậu
thế những tham khảo rất giá trị về các nước chung quanh. Việt Nam cũng như
Trung Quốc có những tư liệu lịch sử quí giá (như Đại Việt sử ký toàn thư), còn
các nước khác ở Đông Nam Á, không có truyền thống viết sử đánh dấu giai đoạn của
các triều vua, mà dùng lá và đá để viết nay thì tất cả chữ viết có giá trị trên
lá đều đã ra tro bụi hoặc còn rất ít rãi rác ở các thôn Chăm, chỉ để lại một
vài chữ trên các tảng đá mà thôi.
Hiện nay nghiên cứu về văn minh và văn hóa Champa đã được quan tâm và đã có một
số công trình nghiên cứu có giá trị được xuất bản gần đây ở Việt Nam. Đây là một
dấu hiệu đáng mừng cho sự nghiên cứu Champa học ở Việt nam. Trước đây, trong
các thập niên 1970 và sau 1975, có sự dè dặt trong sự nghiên cứu Champa học, vì
ngành này đa số là do các nhà nghiên cứu nước ngoài, chủ yếu là Pháp, khai phá
và phát triển với sự cộng tác của một số cộng tác viên Chăm và Việt. Sự dè dặt
nghi kỵ của người Việt về mục đích chính trị đối với các công trình nghiên cứu
Chăm học không phải là không có lý do. Vì đã có nhiều thế lực chính trị lợi dụng
để chia rẽ, hay muốn tách rời địa phận để độc lập làm khó khăn cho Việt Nam
trong những năm chiến tranh chống thực dân, giảm đi tiềm năng và bước tiến của
lịch sử. Nhưng sự dè dặt và nghi ngờ này nếu đi quá cũng có hệ quả là trong
lãnh vực Chăm học, “sân chơi” chỉ dành cho lực lượng người nước ngoài nghiên cứu
mà Việt Nam thì chỉ có lưa thưa vài người.
Khi tôi đề cấp đến sở thích về nghiên cứu văn minh Champa thì mọi người đổi
thái độ và hơi dè dặt lo âu, anh trưởng ban chuyển qua đề tài về các lực lượng
chống chính quyền ở Tây Nguyên và sau đó không còn bàn về đề tài Chăm học nữa.
Chỉ có bác quản gia già ở thư viện sau đó nói chuyện với tôi vui vẽ về các sách
về Chăm học mà bác biết rất nhiều từ khi bác làm việc ở đây từ trước năm 1945.
Khoảng cuối thập niên 1990, tổ chức Toyota Foundation đã tài trợ cho Gs Trần Kỳ
Phương xuất bản bộ sách tổng hợp về sự hiểu biết hiện nay về văn minh Champa ở
Việt Nam như trước đây họ đã tài trợ cho bộ sách về văn minh Đông Sơn do Gs Hà
Văn Tấn xuất bản. Không may là sự việc đã không thành.
Ngày nay Việt nam đã khác nhiều và tự tin hơn về đất nước mình qua sự chuyển
mình về kinh tế và tìm năng trong tương lai. Tư duy cũng đã thay đổi từ thời
chiến qua thời bình mặc dầu có những khó khăn trong những năm chuyển tiếp. Sự vững
tin này cũng thể hiện trong lãnh vực văn hóa, văn học và nghiên cứu trong những
năm gần đây. Viện Nghiên cứu Đông Nam Á đã thành lập. Việt Nam ngày nay là
thành viên của tổ chức ASEAN. Cộng đồng Champa ở Việt Nam là gạch nối với các
thành viên Indonesia, Mã Lai cùng tôn giáo và liên hệ ngôn ngữ. Các nước này đã
có những chương trình hoạt động văn hóa, nghiên cứu chung với cộng đồng Champa.
Sợi dây liên hệ giữa Việt Nam và Đông Nam Á sẽ càng đan kết và thắt chặc.
Lần đầu tiên sau nhiều năm qua đã có một hội nghị Champa học vào tháng 8/2004 ở
Singapore qui tụ một số học giả từ nhiều nước như Việt Nam, Singapore, Nhật,
Anh, Mỹ, Pháp. Nhiều báo cáo, khám phá mới có giá trị đã được thông báo: những
hiểu biết về văn minh Sa Huỳnh và Champa qua địa điểm khảo cổ Trà Kiệu, liên hệ
giữa ngôn ngữ Champa và các ngôn ngữ dân tộc ở Tây Nguyên. Một điểm đáng chú ý
trong các bản báo cáo là các tài liệu Trung quốc trước kia chưa được quan tâm đến
nay đã được một số học giả nghiên cứu: Minh sử, Tống hội yếu tập cao và Cửu
Phiên Chí. “Tổng hội yếu tập cao” có nhiều thông tin về Champa từ 960-1180 như
sự liên hệ của Champa với triều đình Tống, Chân Lạp, Srivijaya, Đại Việt (thuộc
Giao Châu thời bị Trung quốc đô hộ và sau khi độc lập năm 960), phong tục Chăm,
nông nghiệp, thương mại hàng hải...
Tiếp nối công trình bỏ dở của Boisselier khi ông này mất, Emmanuel Guillon năm
2002 đã xuất bản tác phẩm về nghệ thuật Champa qua những bảo vật ở viện bảo
tàng Đà Nẵng. Sách có giá trị tham khảo, tổng hợp sự hiểu biết từ trước đến nay
kể cả những khám phá các di vật khảo cổ mới thu thập được.
Ở Việt Nam, các sách về văn hóa, văn học, nghệ thuật Champa của Ngô Văn Doanh,
Insara, Trần Kỳ Phương... với những hiểu biết mới cũng đã được xuất bản. Lãnh vực
Chăm học như có luồng sinh khí mới mở đầu cho thời kỳ Phục hưng trong nghiên cứu
mà trước đây đã bị bỏ quên, ít được quan tâm trong một thời gian dài, sau những
công trình khám phá tiên phong của các học giả Pháp trong giai đoạn nữa đầu thế
kỷ 20.
Indrapura
vùng đất từ Đèo Ngang, Hoành Sơn đến
đèo Hải Vân (Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên) là vùng giao điểm của hai văn
minh từ hướng Bắc và hướng Nam
Tại vùng này, người ta cũng tìm được nhiều đồ gốm xưa của văn hoá Champa và
Trung quốc từ thời Đường, Tống, Minh.. chứng tỏ xưa kia ở đây cũng có thể là
nơi có các hải cảng thương mại sầm uất không kém cảng Hội An về sau này.
Xa hơn nữa vào thời tiền sử, vùng này là nơi chuyển tiếp của giao lưu văn hóa
Sa Huỳnh và văn minh Đông Sơn qua Đèo Ngang. Nơi đây còn có các di tích văn hóa
Sa Huỳnh ở Cồn Bàu, đảo Cồn Cỏ, Cổ Trai ở Cửa Tùng. Đồ đồng Đông Sơn đã được
tìm thấy ở Tam Mỹ, Phú Hòa và mới đây tận mãi Bình Định, còn những khuyên tai
hai đầu thú và các hạt chuổi thuỷ tinh thuộc văn hoá Sa Huỳnh, thì tìm thấy được
ở Xuân An, Làng Vạc (Nghệ An, Hà Tĩnh). Văn hoá Sa Huỳnh được các nhà khảo cổ
Việt Nam và nước ngoài cho
là có không gian chính từ Quảng Nam
Tháng 8, 2001 ở Thừa Thiên, Huế, tình cờ tìm được một ngôi tháp Chăm nhỏ, đỉnh
tháp đã mất, thân tháp cao khoảng gần 2m. Theo Ngô Văn Doanh, ngôi tháp này (gọi
là tháp Mỹ Khánh) có niên đại ở thế kỷ 8. Như vậy là ngôi tháp Chăm cổ nhất hiện
còn thuộc phong cách Mỹ Sơn E1.
Trong chiến tranh chống Mông cổ dưới đời vua Trần Nhân Tông, liên minh Champa-Việt
đã thành công đẩy lui hiểm họa xâm lăng từ phương bắc qua đường bộ và thủy. Từ
sự liên kết này qua chính sách chiến lược sáng suốt của vua Trần Nhân Tông, mà
Jaya Simhavarman III (Chế Mân) cũng đã đồng ý theo lời đề nghị của thượng hoàng
Nhân Tông, trong dịp ông rời nơi tu dưỡng ở núi Yên Tử đi viếng Champa, để lấy
công chúa Trần Huyền Trân, em gái của vua Trần Anh Tông. Trong hôn nhân Champa-Việt
này, lãnh thổ Champa là châu Ô và châu Rí (Quảng Trị và Thừa Thiên) đã được nhượng
tặng cho Đại Việt. Trong thời trị vì của vua Chế Mân, quyền lực Champa rất mạnh
trãi rộng đến tận Tây Nguyên nam phần. Tháp Yang Prong ở Tây Nguyên và tháp
Jaya Simhalingesvara (tháp Pô Klaung Garai) nổi tiếng ở Phan Rang là do chính
Chế Mân xây dựng.Tuy nhiên sau khi Nhân Tông và Jaya Simhavarman mất, vua Anh
Tông hoàn toàn thay đổi chánh sách. Chiến tranh Champa-Việt trở lại khốc liệt
hơn khi Champa đòi lại vùng đất đã nhượng.
Theo Minh sử, một trong những lý do nhà Minh đã gởi tướng Trương Phụ xâm lăng Đại
Việt là Đại Việt đã nhiều lần xâm phạm lãnh thổ Champa. Sứ giả Champa lúc này
đã dùng chiến thuật ngoại giao rất có tác dụng. Họ đã báo cáo thường xuyên rất
nhiều lần và nhờ nhà Minh trợ giúp quân sự hay mua võ khí để đánh trả Đại Việt.
Nhưng cũng chính sự chiếm đóng và đô hộ Đại Việt của nhà Minh, trong một thời
gian đã đưa đến các nguyên nhân dẫn đến sự suy tàn của vương quốc Champa, sau
khi Đại Việt dành lại được độc lập. Theo Wade
thì có 2 nguyên nhân chính: Sự chiếm đóng và quản lý của nhà Minh ở Đại
Việt và các quận ở Indrapura đã mỡ rộng phạm vi Đại Việt, khi quân Minh rút
đi Sự chuyển giao kỷ thuật quân sự (súng
ống) của nhà Minh vào Đại Việt. Ðến thời Lê Thánh Tông, vương quốc Champa hoàn
toàn bị mất thế trong tương quan lực lượng quân sự. Champa bắt đầu tàn lụi sau
khi thủ phủ Vijaya bị tàn phá với dân số một phần bị tiêu diệt và phần khác bị
bắt làm tù binh mang về Đại Việt.
Theo Shiro Momoki, qua các tư liệu như “Tống hội yếu tập cao”, “Chư Phiên Chí”
thì Champa vào thế kỷ 10 đến 11 vẫn còn các cơ cấu xã hội, chính quyền ở phía bắc
đèo Hải Vân. Như vậy quan điểm cho rằng người Việt liên tục mở rộng xuống phía Nam
Amaravati
Từ đèo Hải Vân (Quảng Nam
khác ở Đông Nam Á là Singapore (Lion City, từ Singha và pura) và Singburi
(Singha và buri (thành phố)), gần Ayuthaya, Thái Lan. Xưa kia sư tử còn hiện diện
ở Cận Đông và Bắc Ấn (các vua người Assyria
thường đi săn bắn sư tử như trên các bia khắc đền đã mô tả), sau này sư tử Á
châu tuyệt chủng chỉ còn lại sư tử ở Phi Châu. Theo Ngô Văn Doanh thì từ Trà Kiệu
hiện nay là biến âm từ chữ Chăm cổ ya – sông, nước và chữ Phạn: keo - ngọc, mà
người Việt gọi là thành Sông Ngọc để chỉ thành phố Simhapura. Mariko Yamagata,
Ian Glover, Nguyễn Kim Dung của nhóm nghiên cứu Việt-Anh-Nhật khai quật ở Trà
Kiệu (1997-2000) và ở Gò Cam (2000) gần sông Thu Bồn, cách thành cổ Trà Kiệu
3.5km về phía Đông. Tại đây đã tìm thấy các hủ đất giống các hiện vật ở Trà Kiệu,
các đồ gốm, đồng, dấu ấn thời Hán, di tích nhà gổ cổ nhất (được xác định khoảng
). Dưới tầng khai quật trên là các di vật thuộc văn hóa Sa Huỳnh, cho thấy có sự
liên tục và người Chăm là hậu duệ của người Sa Huỳnh. Địa điểm Gò Cam gần ba di
tích mộ chôn Sa Huỳnh: Gò Miếu Ông, Gò Mã Voi, Gò Vàng. Ông Yamagata cho rằng
Trà Kiệu và Gò Cam xuất hiện n_ sau sự suy tàn của văn hóa Sa Huỳnh. Tầng cuối
nhất của địa điểm khảo cổ Hoàn Châu (Trà Kiệu) và Gò Cam được thẩm dịnh ở nửa đầu
thế kỷ 2.
Mỹ Sơn là di tích Champa lớn nhất, nằm trong thung lũng, dọc theo một con suối.
Nơi đây có nhiều đền, tháp, bia ký được nhiều triều đại trong lịch sử Champa
xây dựng. Nhờ bia ký tìm được mà người ta biết được là người sáng lập ra Mỹ Sơn
vào thế kỷ thứ 4 là vua Bhadravarman I . Dù thủ đô có dời hay ở nơi nào khác do
thời cuộc, các vua chúa Champa vẫn hướng về Mỹ Sơn để tưởng nhớ và xây đền thờ.
Thánh địa Mỹ Sơn vì thế có nhiều kiến trúc khác nhau theo các phong thái riêng
của mỗi thời.. Phần lớn những công trình kiến trúc hiện còn ở Mỹ Sơn được xây dựng
vào thế kỷ thứ 10 có chung một phong cách kiến trúc được các nhà nghiên cứu gọi
chung là phong cách Mỹ Sơn A1. Trước phong cách Mỹ Sơn A1 là các nhóm tháp thuộc
thế kỷ 8 đến 9. Qua lịch trình phát triển kiến trúc Champa thì trong 2 thế kỷ 8
và 9, có ba phong cách khác nhau được nhận ra là phong cách Mỹ Sơn E1, phong
cách Hoà Lai và phong cách Đồng Dương.
Trong cuộc chiến tranh Việt-Mỹ vừa qua, đền Mỹ Sơn A1 và vài di tích lân cận đã
bị phá huỷ khi trúng bom máy bay Mỹ trong một phi vụ oanh kích. Vào năm 1988,
trong một công trình thủy lợi, người ta tình cờ khám phá ra di tích tháp An Mỹ,
Tam Kỳ với nhiều điêu khắc đá như bộ linga-yoni, trang trí kiến trúc (đỉnh, cột
tháp), mảnh vở của tấm bia… Niên đại được thẩm định vào đầu thế kỷ 10, thuộc
phong cách chuyển tiếp từ Đồng Dương đến Mỹ Sơn A1.
Vào năm 1997, tỉnh Quảng Nam và chính phủ Việt Nam đã đề nghị và xin Liên Hiệp
Quốc đưa Trà Kiệu, Mỹ Sơn và Đồng Dương lên danh sách những di sản của thế giới
(World Heritage list) để bảo tồn. Đây là những di tích văn hóa xưa nhất ở Trung
Việt Nam, lâu hơn Huế hơn 12 thế kỷ. Hiện nay quần thể Mỹ Sơn được công nhận là
một di sản văn hoá thế giới.
Đồng Dương (Indrapura) một thời là kinh đô của Champa dưới triều đại Indrapura.
Triều đại Indrapura, do vua Indravarman II sáng lập, bắt đầu từ năm 875. Các đền
tháp của phong cách Mỹ Sơn A1 đều được xây dựng dưới triều đại Indrapura. Sau
hơn một thế kỷ phát triển, kinh thành Indrapura bị tiêu hủy trong trận chiến với
vua Lê Đại Hành vào năm 982.Năm 1000,vua Champa HarivarmanII rời hẳn thủ đô về
Vijaya ở phía Nam.
Một số người Champa cũng đã di cư qua đảo Hải Nam (và hiện nay họ vẫn còn) sau
cuộc chinh phạt của Lê Hoàn vào Amaravati. Một tướng của Lê Hoàn là Lưu Kỳ
Tông, phản lại nhà Lê, tự xưng vương ở Amaravati (986-988) đã cai trị hà khắc
và huỷ diệt đền đài và nhiều bia ký ở Mỹ Sơn, nên một số người Champa đã chạy đến
đảo Hải Nam (Trung Quốc). Theo sử gia Maspero thì, vì bị mất nhiều bia ký (thế
kỷ 8 – 10), nên trong giai đoạn này lịch sử Champa không được biết nhiều.
Vijaya
Mặc dầu Indrapura và Amaravati vẫn là
lãnh thổ Champa khi dời đô về Vijaya vào năm 1000, Indrapura và Amaravati đã trở
thành các tỉnh ngoại vi, không còn chiếm vị trí quan trọng về kinh tế, chính trị
của Champa. Năm 1286, đất Indrapura phía bắc đèo Hải Vân nhượng cho Đại Việt
khi vua vua Champa cưới công chúa Huyền Trân. Vua Champa Chế Bồng Nga lấy lại
được trong chiến tranh với Đại Việt. năm 1390, khi Chế Bồng Nga mất, Indrapura
mất hẳn, và sau đó không lâu Amaravati cũng rơi vào tay Đại Việt.
Sau khi bị mất Indrapura và Amaravati vào tay Đại Việt thì vùng đất từ Bình Định
đến Phú Yên là nơi dân tộc Champa rút về tập trung ra sức chống chỏi lại cuộc
nam tiến của Đại Việt. Khi dân Việt đi vào định cư, thì người Champa có đặc
tính và khuynh hướng là không bám trụ ở lại. Đa số họ dời đi chổ khác xuống
phía Nam, chứ không ở lại với người Việt. Có thể đây vì hai văn hóa có sự khác
biệt nhiều.
Tập trung quanh khu vực kinh đô mới Trà bàn (Vijaya), họ cũng cố gắng lấy lại một
cách vô vọng những vùng đất phía bắc đã bị mất. Nhưng đến năm 1471, kinh đô Trà
bàn cũng đã bị thất thủ và tàn phá khi vua Lê Thánh Tông đem quân chếm đồ bàn.Đây
là cuộc tàn sát đẫm máu nhất của đại việt với champa, hơn 60000 người bị giết,30000
bị bắt về thăng long,vua champa Trà toàn bị bắt và đã tự sát ngày 2 tháng 3 năm
1471 trên đường giải về thăng long. Lê Thánh Tông đã dùng chính sách phá hủy
văn hóa, để tiêu diệt dân tộc và năng lực tinh thần nước Champa: đền đài, cung
điện, tháp, bia ký, tư liệu phản ảnh đặc trưng của văn hoá Champa đều bị phá hủy,
quân dân và nghệ nhân bị tàn sát hay bị bắt đi. Mất Vijaya coi như vận mệnh của
Champa đã tàn. Đối với Đại Việt thì Lê Thánh Tông là vị vua thành công nhất dưới
triều Lê trong lãnh vực văn hóa, kỷ cương xã hội dựa vào nho học. Lê Thánh Tông
là đại diện tiêu biểu cho văn minh Trung quốc phương bắc đối chọi với văn minh
Đông Nam Á. Cốt lỏi văn minh bản địa Đông Nam Á của Đại Việt đã bị đè nén và dần
dần bị tan loãng dưới lớp văn hóa Hán nho. Trong cuộc “xung đột văn minh” sống
còn này, văn minh Champa Đông Nam Á đã phải lùi một bước dài quyết định trước
bước tiến của văn minh nho học Trung quốc.
Không những bị áp lực từ Đại Việt ở phương Bắc, mà Champa còn đối diện với vương
quốc Khmer ở phía Nam. Vào thế kỷ 12, quyền lực Khmer ở Angkor lan rộng và ảnh
hưởng đến Champa, gây ra các cuộc xung đột giữa Angkor và Vijaya. Từ thế kỷ 12
đến 15, Champa đã chịu hai sức ép từ Đại Việt và Angkor. Đó cũng là nguyên nhân
dẩn tới sự suy vong của Champa. Sau khi Champa đánh chiếm và tàn phá Angkor năm
1177, vua Khmer Jayavarman VII đã giải phóng thủ đô Angkor năm 1181, tiến đánh
chiếm Vijaya và Champa. Từ năm 1203, Champa trở thành một tỉnh của Khmer cho đến
năm 1220 thì Champa dành được lại độc lập, sau cuộc thảm bại của liên quân
Khmer, Xiêm, Pagan đánh vào Đại Việt, dưới triều vua Sri Jaya Paramesvaravarman
II mà bia ký đá ở Chợ Dinh (Phan Rang) cho thấy. Cũng không lạ gì mà rất nhiều
kiến trúc, điêu khắc đền tháp ở Vijaya chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Khmer.Hiện nay thành Vijaya (Trà Bàn) không còn, chỉ còn
chút vết tích tường thành để lại. Chính giữa thành, trên một gò nhỏ còn trơ lại
duy nhất tháp Cánh Tiên (tháp Đồng). Ngoài ra có hai con voi đá và hai con sư tử
đá rất lớn gần lăng Võ Tánh. Điêu khắc và mô típ của tượng voi và sư tử đá cho
thấy chúng thuộc giống các tượng điêu khắc ở tháp Dương Long. Các công trình kiến
trúc khác còn lại hiện nay ở vùng Vijaya là các tháp Bánh Ít, Bình Lâm, Thủ Thiện,
Phú Lộc, tháp Nhạn. Phong cách kiến trúc này được gọi là phong cách Bình Định
hay phong cách Chánh Lộ. Phong cách Bình Định có niên đại vào khoảng cuối thế kỷ
10 đến cuối thế kỷ 11. Tháp Bình Lâm là tháp duy nhất ở đồng bằng thay vì như
các tháp khác ở trên đồi. Tháp Bình Lâm gần một thành cổ. Thành này đã bị đổ
nát, không còn dấu tích nữa. Nơi đây chính là vị trí cảng Thị Nại, mà quân Đại
Việt và quân Nguyên Mông Cổ lúc đi đánh Champa đã đổ bộ trước khi tiến về
Vijaya theo đường bộ từ cảng.
Kauthura Vùng đất này hiện nay thuộc địa phận tỉnh Khánh
Hòa. Kauthura nổi bật vào thời kỳ sau Lâm Ấp mà sử Trung quốc gọi là nước Hoàn
Vương. Sử Trung quốc không còn đề cập đến Lâm Ấp sau đó nữa. Quyền lực của
Champa chuyển từ phía bắc xuống Kauthara ở phía nam. Vì thế thời Hoàn Vương,
Champa có nhiều liên hệ và ảnh hưởng với Chân Lạp và Java. Tính chất thờ thần
Visnu và theo Phật giáo trội hơn theo đạo thần Siva. Thời Hoàn Vương, Champa chịu
nhiều đợt tấn công từ Java như bia ký ở đền Po Nagar cho thấy giặc Java đến cướp
tượng thần và phá đền. Vua Satyavarman đã cho dựng lạ vào năm 784 tượng Yan Pu
Nagara (nữ thần mẹ đất nước). Đây là bằng chứng đầu tiên và cổ nhất về tục thờ
nữ thần mẹ xứ sở Po Nagar của Champa. Theo bia ký thì thủ đô của Champa thời
Hoàn Vương là Virapura. Vị trí của Virapura chưa được xác định, nhưng chắc là ở
vùng Kauthura hay Panduranga.
Vào thời Hoàn Vương (758-859), các kiến trúc Chăm được xây dựng theo phong cách
Hòa Lai (từ tên tháp Hòa Lai ở đông bắc Phan Rang). Phong cách kiến trúc rất gần
vớI phong cách Chân lạp và Indonesia
Panduranga (Phan Rang)
Đây là vùng cứ địa cuối cùng còn sót lại của
vương quốc Chăm. Năm 1692, khi vua Po Saut định chiếm lại lãnh thổ Chăm Kauthura
bị mất trước đây, chúa Nguyễn đã gởi quân đánh chặn và bắt được Po Saut. Chiếm
được Panduranga, chúa Nguyễn đổi tên Champa Panduranga thành trấn Bình Thuận và
xác nhập vào lãnh thổ đàng trong. Lãnh thổ cuối cùng của một nước Champa độc lập
coi như bị mất và chính thức không còn hiện diện nữa. Tuy vậy vào năm 1693, dân
Panduranga đã nổi dậy. Thấy khó lòng dẹp được cuộc nổi loạn này, chúa Nguyễn buộc
phải bãi bỏ Bình Thuận và trả lại Panduranga cho vua Po Saktiraydaputih (em của
vua Po Saut) với điều kiện là mổi năm Champa Pandugara triều cống.
Trong gần suốt thế kỷ 18, Panduranga nằm giữa vùng tranh chấp của Tây Sơn và
chúa Nguyễn. Năm 1802, khi Nguyễn Ánh Gia Long thắng được Tây Sơn, vùng
Panduranga được Gia Long cho thiết lập là vùng tự trị, cai quản bởi Po Sau Nun
Can, một bạn đồng hành thân thiết của Gia Long trong thời kỳ chinh chiến với
Tây Sơn. Suốt dưới triều Gia Long, Panduranga được tự trị như một tiểu quốc dưới
sự bảo hộ của vua Gia Long và tổng trấn Gia Định thành Lê Văn Duyệt. Khi Gia
Long mất năm 1820, Minh Mạng lên ngôi với chính sách trung ương tập quyền và tư
tưởng dựa theo mô hình Thanh triều ở Trung quốc. Panduranga trở thành con chốt
trong sự tranh chấp quyền lực giữa Minh Mạng và Lê Văn Duyệt. Năm 1828 khi vua
Panduranga mất, Minh Mạng tấn phong một viên chức Chăm thân với Minh Mạng lên
thay thế, nhưng Lê Văn Duyệt đã thay viên chức này với người con của Po Sau Nun
Can. Vị này thân với Lê Văn Duyệt chịu qui thuận, trả thuế và triều cống Gia Định
thành. Kể từ năm 1828, số phận Panduranga vì thế gắn liền với Lê Văn Duyệt.
Khi Lê Văn Duyệt mất (1832), Minh Mạng đã ra tay trừng phạt không những các
lãnh đạo, chức sắc ở Gia Định thành và vị vua Champa đã cả gan triều cống tổng
trấn Gia Định thành mà tất cả dân ở Gia Định thành và Panduranga cũng bị vạ lây
qua sự trả thù của Minh Mạng: ruộng bị tịch thu và dân bị bắt xung vào lao
công. Sự hà khắc đối sử tàn nhẩn của Minh Mạng với dân ở Gia Định thành và
Panduranga mà trước đây đã trung thành và giúp đỡ Gia Long trong cuộc chiến với
Tây Sơn, đã gây ra làn sóng bất bình, phẩn nộ nổi dậy khắp miền Nam. Lê Văn
Khôi đã tập trung nhiều thành phần trong xã hội, nhiều sắc tộc (Hoa kiều ở Gia
Định, Chăm ở Panduranga) nổi lên chống lại Minh Mạng. Ở Panduranga, cuộc nổi dậy
được lảnh đạo bởi Katip Sumat, một người Chăm theo đạo Hồi. Cuối năm 1833, cuộc
nổi dậy của Lê Văn Khôi và Sumat không thành công. Minh Mạng đã xử tội dân Gia
Định và Panduranga tàn khốc hơn.
Sau khi cuộc khởi nghĩa của Lê Văn Khôi bị dập tắt, vua Minh Mạng đã bãi bỏ tiểu
quốc Panduranga, xác nhập vào tỉnh Bình Thuận. Đầu năm 1834, ThakVa lãnh đạo
dân Panduranga nổi lên lần cuối cố lập lại vương quốc Champa nhưng chỉ trong
vòng một năm, giấc mộng cuối cùng của Champa đã bị dập tắt. Lê Thánh Tông ở thế
kỷ 15 khởi đầu cho sự suy vong của Champa. Đến đời Minh Mạng ở thế kỷ 19, vị
vua nho học theo mô hình văn minh Hán Trung quốc này đã khai tử vương quốc
Champa của văn minh Đông Nam Á.
Khác với những vùng khác, Panduranga hiện vẫn còn cộng đồng người Champa sinh sống,
đa số tập trung ở Ninh Thuận và Bình Thuận. Vì thế nhiều tháp trong vùng (như
Po Rome, Po Klaung Garai) vẫn còn được dùng để thờ cúng và trong các dịp lễ hội,
chứ không bị bỏ hoang như ở các đền tháp ở Amaravati, Vijaya và Kauthura. Tháp
Pô Klaung Garai nổi tiếng ở Phan Rang là do Chế Mân (Jaya Simhavarman III) xây
lên để thờ cá nhân mình vào thế kỷ 14. Đền này trước đây còn có tên là Jaya
Simhalingesvara. Tháp vẫn còn được người Việt và Chăm dùng để thờ cúng. Trên
các trụ cửa của tháp chính, có các ký tự kể lại việc vua Jaya Simhavarman III
dâng đất và nô lệ cho thần Jaya Simhalingesvara.
Theo sử Trung quốc (Lương thư) thì người lãnh đạo lập ra Lâm Ấp (Lin-yi) là một
thổ hào địa phương tên là Khu Liên. Trước đó những người ở vùng này đã quấy
vùng Nhật Nam
Trước hết ta hảy xem sử liệu Trung quốc sau đó các khám phá về bia ký ở Mỹ Sơn
và Trà Kiệu (Simhapura) còn sót lại để tìm hiểu về con người Lâm Ấp.
Mã Đoan Lâm (Ma Tuan-Lin), sử gia người Trung Hoa thế kỷ 13 viết về các dân tộc
phía Nam Trung quốc dựa vào sử của nhà Lương, Hán và Tùy đã miêu tả như sau về
những người và phong tục dân Lâm Ấp vào thế kỷ thứ 4. Đây có thể coi là tài liệu
cổ nhất và lý thú nhất về dân tộc học nói về người Đông Nam Á bằng tiếng Hán.
(Trích từ G. Coedes , dịch từ tiếng Hán ra Pháp rồi sang Anh ngữ từ bản
"Ethnographie des peuples etrangers a la Chine, ouvrage compose au XII Ie
siecle de notre ere, trans., Marquis d' Hervey, Geneva, 1883)
"Cư dân ở đây xây tường nhà bằng gạch nung, phết trên gạch là một lớp vôi.
Nhà được xây trên một nền hay sân gọi là kan-lan (chú thích: kan-lan tiếng Chăm
nghĩa là nền sân, hiện nay người Chăm gọi sân tháp Chăm là kan-lan). Cửa nhà
thường đặt ở hướng bắc, đôi khi ở phía đông hay tây không có một qui tắc nhất định
nào .. Đàn ông và đàn bà không có một y phục nào khác ngoài một đoạn vải ki-peh
quấn quanh người (chú thích: từ Chăm). Họ khoét lổ bông tai để đeo các vòng
trang sức nhỏ. Những người có chức sắc đều đi chân đất. Những phong tục này
cũng được theo ở vương quốc Phù Nam
Đám cưới lúc nào cũng được tổ chức vào ngày thứ tám của trăng. Chính người con
gái đi hỏi con trai, vì con gái được xem là thứ yếu. Hôn nhân giữa những người
cùng họ không bị ngăn cấm. Những người ngoại quốc này có cá tính dữ dằn và ác.
Vũ khí của họ gồm có cung, tên, kiếm, giáo, và nỏ làm bằng gổ tre.
Nhạc cụ họ dùng rất giống nhạc cụ của chúng ta : đàn tì bà, đàn bầu 5 giây, sáo
v.v… Họ cũng dùng kèn tù và và trống để báo hiệu cho dân chúng.
Họ có mắt to và sâu, mủi thẳng và cao, tóc quăn đen. Đàn bà buối tóc trên đỉnh
đầu thành hình như búa riều… (chú thích : đây đúng là người thuộc giống
Austronesia ở dọc quần đảo Malay ,
Indonesia
Nghi lễ tang của vua bắt đầu 7 ngày sau khi vua mất, còn các quan đại thần thì
3 ngày sau khi mất, và người dân thường 1 ngày sau khi chết. Bất kể chức tước của
người mất, thi hài đều được bó lại cẩn thận, sau đó được mang đến bờ biển hoặc
bờ sông giữa nhạc trống và điệu múa, và được hỏa thiêu trên dàn củi. Sau khi
thi hài của vua được hỏa tán, xương cốt còn lại được bỏ vào hủ làm bằng vàng và
ném xuống biển. Còn xương cốt của các quan lại thì đựng trong hủ bạc và ném xuống
cửa sông. Với thường dân, hủ đất đựng cốt ném xuống sông là đủ (chú thích: đây
đúng là phong tục xưa của người Chăm indonesian với nguồn gốc văn hoá sông, nước,
biển)
Mã Đoan Lâm (Ma Tuan Lin) viết về người Lâm Ấp (Lin-yi) ở thế kỷ thứ 4 chứng tỏ
cho ta thấy họ là người nói tiếng Indonesian và là tổ tiên của người Champa hiện
nay. Người Champa lúc này đã biết khai thác trầm hương, quế, ngà voi (vùng họ
cư ngụ rất nhiều voi), sừng tê, vàng..
Đặc biệt họ biết dùng cát trắng để nấu thuỷ tinh làm bát, đồ trang sức. Tất cả
các đặc sản vùng này đã có mang sang Trung Quốc trong những hành trình của các
sứ giả Chăm Lâm Ấp. Sử sách Trung Hoa gọi những thuỷ tinh này là "lưu
li" (từ chữ Phạn (sanscrit) verula).
Thế thì bia ký có xác thực sử liệu Trung quốc như vậy không ở thế kỷ thứ 3 và
4?.Năm 1898, kiến trúc Mỹ Sơn được khám phá tình cờ bởi một người Pháp tên O.
Paris trong rừng ở một thung lũng hẹp. Nó đã hoang tàn qua bao thế kỷ. Điểm lạ
là sử ta từ đời Lê không nhắc đến thành phố cổ này ,nó biến mất trong bóng tối
đến khi được khám phá.
L. Finot và H. Parmentier, G. Coedes đã đến và nghiên cứu tìm ra được bao văn tự
bia ký trong vùng này và phụ cận Trà kiệu, Đông Dương. Một trong những bia ký
(thế kỷ 4) là bia nói về vua Bhadravarman lập ra Mĩ-sơn và Trà Kiệu trên vùng đất
mà người Chăm gọi là Amaravati (Quảng nam). Đây là bia cổ nhất bằng tiếng Chăm
hay bằng tiếng thổ ngữ Indonesian trong thế giới người Indonesian. Bia nói về
sùng bái vật thánh thiêng của nguồn rạch hay giếng nước của vua. Điều này cho
thấy vùng Amaravati (Quảng Nam
Sử nước ta có nhắc tới vùng đất Việt Thường và dựa vào một số tài liệu Hán của
Trung Quốc. Như trong Đại Nam Nhất Thống Chí, nói về vùng Quảng Nam:
"Nguyên xưa là đất Việt-Thường Thị, đời Tần (246-207 trước Dương lịch),
thuộc về Tượng quận, đời Hán (206-1 trước dương lịch, 1-129 sau dương lịch) thuộc
quận Nhật Nam"
Theo Hán thư: quận Nhật Nam có huyện Lư Dung và Châu Ngô. Ở Lư Dung có bến nước
Lượm vàng, theo truyền thuyết tại Sông Tranh và Sông Tu thuộc đạo Trà Nộ phủ
Thăng Bình thường có sản xuất vàng.Vậy thì từ 2 thế kỷ trước Dương lịch cho đến
thế kỷ 4 (khi Lâm Ấp là dân tộc Chăm Indonesia chủng Austronesian), đất Việt-Thường
hay Tượng Lâm có những dân tộc nào ở đó?.
Theo sử Trung quốc, thì sau Khu Liên, các vua kế tiếp của Lâm Ấp là Phạm Hùng
(Fan Hsiung), Phạm Dật (Fan Yi), Phạm Văn (Fan Wen), Phạm Phật (Fan Fo, sau này
theo bia ký thì đó là Bhadravarman) và Phạm Tu Đạt (Fan Hu-ta). Dưới thời Phạm
Hùng, Phạm Dật và Phạm Văn sứ Lâm Ấp đã dùng "chử viết Hồ" (tức chỉ Ấn
độ chử Phạn) trong văn thư. Điều này chứng tỏ ảnh hưởng từ phía Phù Nam và Nam
Chăm.
Riêng Phạm Văn, cố vấn cho Phạm Dật, một số sử liệu Trung quốc có nói là người
Hán từ Giang Châu. Theo Coedes thì Phạm Văn là người Lâm Ấp sống ở Trung quốc từ
313
đến 316 và đã hấp thụ văn hóa Hán chứ không phải là người Hán.
Trước khi Khu Liên thành lập nước Lâm Ấp (năm 192), thì trước đó vào năm 137,
vùng Tượng Lâm đã bị xâm lăng bởi những người xứ phía Nam biên giới Nhật Nam
Các vị vua trên chắc chắn không phải là họ Phạm mà là Hán phiên âm của chử địa
phương. Rất có thể đó là phiên âm của từ Pô hay Pha. Pô tiếng Chăm Indonesian
là chúa, vua hay lạc trưởng (như Po Nagara).
Như vậy có thể nói là từ giữa thế kỷ thứ 2 đến thế kỷ thứ 4 thì vùng đất sử ta
gọi là Việt-Thường cơ bản là nơi người Chăm Austronesian cư ngụ. Trước đó, rất
có thể là những bộ lạc Môn-Khmer, Mường .. đã bị người Chăm đẩy lùi và tiêu diệt.
Hiện nay ở vùng xứ Quảng trên các cao nguyên có các dân tộc Mon-Khmer như Vân Kiều , Pa
Tóm lại, đất Việt Thường xưa kia có các bộ lạc thuộc chủng Mon-Khmer như Vân Kiều,
Bru , Pa
Thực sự nói Lâm Ấp, Hoàn vương hay Champa là một quốc gia hay nước thì cũng
không đúng lắm theo sự định nghĩa của ngày nay. Từ dùng đúng hơn là mandala, từ
ngữ mà nhà nghiên cứu O. Wolters đã đề
nghị cho thể chế Champa trong giai đoạn này. "Mandala" một loại liên
hiệp các "tiểu quốc". Người Champa có hai bộ tộc lớn: bộ tộc Cau và bộ
tộc Dừa. Dòng Cau (kramuk vansh) trị vì miền Bắc gồm Indrapura (Bình Trị Thiên),
Amaravati (Quảng nam, Quảng Ngãi) và Vijaya (Bình Định, Phú Yên). Dòng Dừa trị
vì miền Nam
Khi dòng tộc Cau bị Đại Việt đẩy lùi và tiêu diệt mà nơi trấn thủ cuối cùng là
Vijaya (Đồ Bàn, Bình Định) thì họ đã chạy về tiểu quốc dòng Dừa mẹ ở phía nam.
Coi như thành luỹ của dòng cha đã tan vào thế kỷ 15. Vận Champa tàn sau 12 thế
kỷ tranh đấu trên vùng giao thoa Ấn-Hoa. (Ở Âu châu có một vùng tương tự, đó là
vùng Balkans nơi nền văn minh Ki-tô Châu Âu (Công giáo & Chính thống giáo)
và Hồi giáo Trung Đông giao thoa: vùng "đệm" của 2 văn minh Âu-Á)
Nhiều nhà nghiên cứu cổ học đã cho rằng: khi Khu Liên dựng nước Lâm Ấp (Tiền
thân của Champa) ở cuối thế kỷ thứ II (theo sử cũ của Trung Hoa và bia ký
Granit tại làng Võ cạnh Nha Trang) chỉ là sự là sự tiếp nối thực trạng văn hóa
Sa Huỳnh Tiền Champa. Những suy luận của nhiều nhà nghiên cứu khoa học nêu trên
được xây dựng trên cơ sở nghiên cứu khoa học hợp lý.
Qua những dữ kiện trình bày sơ lược nêu trên đã giúp chúng ta có một cái nhìn tổng
quát về tiến trình cội nguồn dân tộc Champa trong suốt chiều dài lịch sử thời:
Tiền Sa Huỳnh chưa lập quốc, đến thời đoạn Sa Huỳnh sắt (Lâm Ấp) đến Champa;
giai đoạn suy vong sau cùng là dân tộc champa trong cộng đồng Quốc gia Việt Nam
ngày nay.Qua các di tích văn hóa Sa Huỳnh thời tiền Champa tức là giai đoạn Sơ
kỳ Ðồng Thau cách đây bốn ngàn năm, như các nhà khảo cổ học tuyên bố ,cùng với
nghiên cứu xác đáng của Bác Sĩ Stephen Oppenheimer, tác giả quyển sách “Ðịa
đàng ở Ðông Phương” cho chúng ta hiểu biết rằng:Tổ tiên Champa là “Cư Dân Bản Ðịa”
tại vùng đất, quê hương và Vương quốc cổ của họ ngay từ thời tiền sử, chứ không
phải là dân di cư từ các vùng khác đến.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét