Chuyện ghép từ Yoni - Linga

Làng cổ Phước Tích là quần thể phong cảnh nhà vườn xanh mát. Cây thị gần ngàn năm tuổi tỏa bóng bên ngôi miếu cổ là một phần hồn vía của làng cùng nhiều mẩu chuyện thú vị về những di chỉ Chăm.

Chuyện về Yoni, miếu Bà Giằng, chuyện bến Cây Bàng bên dòng Ô Lâu có trụ đá và tấm bia hình vòm cuốn bằng chất liệu sa thạch mà người Chăm đã để lại như một minh chứng về sự trường tồn nền văn hóa độc đáo. Chuyện về sự “truy tìm” Linga để rồi chỉ nhầm vào viên đá neo đò, suýt nữa một tờ báo uy tín đưa tin...

Miếu cây thụy ở Phước Tích

Ở Phước Tích dân số quá ít. Có những thời điểm đây hầu như vắng bóng nam thanh niên. “Bởi làng có Yoni mà lại để mất Linga” - câu nói ấy vô tình lọt vào tai tôi, để lại một khoảng trống buồn thênh mỗi lần đến thăm ngôi làng cổ nhỏ nhắn. Cuốn sách Từ Kẻ Đôộc đến Phước Tích, chân dung ngôi làng gốm cổ bên dòng Ô Lâu thống kê: “Ngôi làng có lúc lên đến gần 2.000 người này đã không ngừng giảm về quy mô dân số, với khoảng 600 người vào những năm 1980, 450 người (năm 2003) và đến nay (2010) chỉ còn 320 người. Đặc biệt là trong số đó, lại có đến trên dưới 40% là người già”. Rất nhiều ngôi nhà rường mấy trăm tuổi, chủ của nó chỉ là các mệ, sống lặng lẽ như cái bóng.   

Tôi từng đến và ở lại nơi đây nhiều ngày. Thơ thẩn dạo quanh ngôi làng có diện tích khoảng một cây số vuông, chỉ toàn gặp người già. Trung niên, thanh niên vắng, trẻ nít càng hiếm. Đa số đã vào Nam lập nghiệp. Rất nhiều khu vườn rộng rinh, và ngôi nhà chính giữa bỏ hoang. Ăn nên làm ra, những người sống xa quê, thật may là họ không bán đất làng. Một bác biền biệt mấy chục năm, nay trở về tính mua lại mảnh đất xưa song không có. Nếu đất được các gia chủ bán, sẽ manh mún, và đương nhiên những chủ mới xây nhà mới, nhà mới lổn nhổn đan xen nhà rường, tường bê tông bao đan xen những hàng chè tàu xanh, ngôi làng sẽ mất đi dáng cổ. 

Tượng Yoni đã mất Linga

Mấy năm trước đặt chân trên con đường đất bao quanh làng Phước Tích mát rượi, lang thang thăm thú, tôi như được sống ở chính nông thôn quê mình hồi chưa rời đồng ruộng rửa chân lên phố. Nay thì con đường chính này đã được lát gạch, giữa lòng màu đỏ sậm. Cũng phải thêm chục năm nữa, khi thứ gạch này cũ và loang rêu, nó mới hợp với phong cách của một ngôi làng cổ.

Đêm đầu tiên tại làng, trong ngôi nhà rường với độc nhất mệ chủ nhà, tôi không thể ngủ. Mệ ngủ dưới nhà nhỏ, giao cho tôi ngôi nhà mấy trăm tuổi bóng láng màu gỗ. Tôi cứ lăn qua trở về mãi. Thèm có tiếng chân hay tiếng nói cười vọng tới của lớp thanh niên thường vẫn chơi bời về muộn như ở những ngôi làng khác. Không. Tuyệt đối yên tĩnh. Chỉ tiếng mọt nghiến gần như được cảm nhận bằng trực giác, ngắt quãng đâu đó trong gian nhà. Thêm ngày nữa, tôi vẫn tiếp tục cuốc bộ khắp các ngõ làng, lâu lâu mới gặp các ông mệ, trung niên. Tôi ghé vào ngôi nhà đầu làng, có hai chị em gái bám nghề tráng bánh ướt mỏng dính truyền từ đời bà nội. Hai người đẹp, mà buồn. Khiến tôi nhớ đến “hai hột cơm nguội” trong Phấn thông vàng.

Tôi được chiêu đãi bánh ướt cuốn bởi đôi tay thon hồng. Kiếm chuyện, tôi bảo: “Làng vắng quá! Thanh niên đâu cả?” Nàng chị cười hiền như Phật bà: “Làng ni thanh niên hết rồi. Nhiều mệ ở góa đến tra (già) lắm. Từ dạo lò gốm bỏ hoang, thanh niên vô Nam làm ăn hết trơn rồi”.

Tôi nhớ năm 2007, một người bạn mời tôi ra quán nhậu để… thuyết trình ý tưởng nhân Festival Nghề truyền thống: sắp đặt ống binh tiết kiệm dọc theo vỉa hè đường đi bộ Nguyễn Đình Chiểu, điểm nhấn là một ống binh to đùng. Rồi gã lệnh: “Mai nhờ chú với anh ra Phước Tích khảo sát mấy cái lò gốm”. Sáng hôm sau, tám rưỡi chúng tôi xuất phát. Đến nơi, muốn gặp trưởng thôn thì anh đang bận dẫn đoàn làm phóng sự truyền hình. Festival nên huyện đã đầu tư cho làng dựng cái lò ngửa rộng gần 2m. Đến quá trưa trưởng thôn mới phóng xe về. Vào việc, liền lòi ra trở ngại: kinh phí chưa nói, việc nặn cái ống binh cao 3,5m là không thể đối với một làng gốm đã ngừng hoạt động từ mấy chục năm.

Trong đầu tôi hiện lên cái lò gốm thủ công đã toe loe. Nhớ mẩu đối thoại mang đậm tính tiếu lâm. Chuyện: có đoàn khách tham quan từ Huế xuống, lúc ngang qua cái lò cóc này, một o chỉ tay: “Lò của thôn kìa…” Ông trưởng đoàn hay nói lái liền rướn cổ, phản ứng tức thì: “Không. Lò của ôông đấy”.

Hai nàng tạm thời chia tay tôi với một phần ba nụ cười, gánh bánh ướt ra chợ cho kịp phiên. Nơi đây đất rộng, màu mỡ, chăn nuôi trồng trọt đều tốt. Sao thanh niên cứ đành đoạn bỏ làng? Đành đoạn bỏ những thiếu nữ hiền thục chăm chỉ tất tả gược gánh ra chợ kia? Trên các nẻo đường thôn chi chít mảnh gốm vỡ, nó nhắc khách tưởng về một thời là xưởng gốm, nhà nhà làm gốm. Tôi nghĩ có đào sâu xuống hàng mét vẫn dày đặc mảnh gốm xưa với trình độ nung đạt chuẩn. Đã không ít người về đây săn tìm đổ cổ. Trước tôi mấy ngày, một ông bạn cũng mua được cái bình Chăm nhiều mảng đã lên màu hổ phách với giá… hai mươi ngàn. Để biết rằng người dân vẫn chưa thấy hết giá trị văn hóa người xưa để lại. Khi các nhà nghiên cứu phát hiện ra làng cổ, người dân, nhất là các mệ vẫn ngơ ngác dẫu đã nghe rất rõ cụm từ “đặc biệt quý hiếm”. Chỉ có cây thụy già ruỗng ruột chờ đợi, đã lâu không ra hoa kết trái tự dưng năm đó trĩu quả, chín thơm lựng khắp làng. “Hai hột cơm nguội” trăn trở suốt mấy canh để rồi cùng dậy đổ gạo vào cối xay bột tráng bánh ướt đến sáng bảnh, mắt đỏ hoe.

*

Nhiều công trình khảo cứu về Phước Tích cho rằng: đây trước là nơi cư trú của người Chăm. Tôi vin theo một vài giả thiết, bắt đầu tìm những dấu tích Chăm còn hiện diện.

Văn hóa Chăm trước hết ảnh hưởng Ấn giáo. Nhắc đến văn hóa Chăm là nhắc tới đền tháp, tín ngưỡng phồn thực. Những ngôi tháp lớn ở Quảng Nam, Bình Định, chính giữa thường đặt bộ  Linga - Yoni lớn. Nói chung ở đâu có sự sinh sống của cộng đồng người Chăm, ở đó hầu như đều có tục thờ cúng này. Làng Phước Tích cũng vậy.

Một tổ chức chuyên bảo tồn di sản của Nhật đã đầu tư vào làng cổ dự án dài hơi, được khởi động vào tháng 8.2012. Họ đề nghị đào miếu Bà Giằng, khảo cứu xem có thực của Chăm, song chưa được chấp thuận từ phía chính quyền. Những trụ đá của Chăm còn đó (dứt khoát không phải ở đâu bê về), đặc biệt là Yoni bằng chất liệu sa thạch đặt trước miếu. (Sản phẩm nghệ thuật của người Chăm ở khắp nước Việt, nguyên liệu đá hầu hết giống nhau, nghĩa là họ sẽ lấy ở địa điểm nhất định, rất nghiêm ngặt và kỳ công so với phương tiện giao thông thời đó). Ngày xưa quê tôi có nhiều cối xay bột, tầng dưới chẳng khác Yoni là mấy. Ở đây, chính giữa Yoni lõm xuống một vốc tay, chắc trước có Linga hình chiếc chày dựng vào đó, nay đã mất. Không ai thấy, biết về Linga, nó mất từ xưa. Xin mở ngoặc, ở làng Phước Tích hỏi Linga không ai biết là cái gì, phải dùng tục từ dương vật (âm vật) người ta mới biết. Hỏi một vài cao niên, họ bảo từ lúc chào đời chỉ thấy cái âm vật đó, chứ dương vật bằng đá thì chưa hề biết hình thù nó ra làm sao.

Mấy năm trước Hội Nhà văn Thừa Thiên Huế có mở trại sáng tác tại làng. Một hôm đoàn ghé thăm ngôi miếu đổ. Thắp hương. Khấn. Nghỉ. Bỗng một anh nhà văn chỉ tay xuống cục đá ngay dưới chân mình thốt lên: “Đây chính là Linga”. Cả nhóm bật dậy, bu tới sờ mò, thẩm định. Ai đó thở dài: “Như thế này thì làng... thiếu giống là phải. Linga lẽ ra đặt lên bàn thờ của miếu, ai đời lại đem làm hòn kê để người ta đứng lên dâng hương”. Viên đá có hình quả thận, đoạn dúm eo chính giữa nhô lên khoảng 10cm, có lỗ nhỏ được nhận định là lỗ thông khí. Ông trưởng thôn chả cần xác minh thêm, đầu giờ chiều đó lên thẳng phòng văn hóa huyện báo công: thôn vừa tìm được Linga. Huyện điều xe chạy xuống mục sở thị. Một vị văn hóa đầy mình gật gù: “Hay đấy. Linga. Có điều cái này hơi... ngắn”. Vâng. Chính cái sự ngắn này mới sinh mối hoài nghi. Anh nhà văn phát hiện một mực khẳng định lại: “Đây là cái Linga cổ, mang tính tượng trưng, đương nhiên ngắn”. Nhà nghiên cứu công tác ở huyện không thừa nhận, nhưng không đủ lý thuyết bác bỏ. Chiều đó phóng viên một tờ báo ngày uy tín được gọi về đưa tin. Tin viết, hình chụp, cả tuần sau chẳng thấy lên trang. Hỏi, được biết đang xác minh. Trong khi đó Linga được thôn cất giấu, không ông nào hé răng. Bảo vật, bảo mật.

Bốn năm sau, tôi trở lại Phước Tích. Bây giờ cái “Linga” nằm ở xó hiên nhà ông trưởng làng. Vui. Ông này cũng có tên là Vui. Ông bảo chuyện cũ rích rồi. Năm đó họ bưng tới, nhìn qua tui đã khoát tay:  m vật với dương vật gì cái này. Đây là cục đá neo đò. 100%. Ông từng thấy và thấy nhiều. Nay hiếm nên mới hóa thành Linga thôi. Tôi vẫn lôi máy ảnh ra, lưu lại một kỷ niệm. Sau tôi, hẳn không còn ai chụp hình nó nữa.

Vậy là Yoni vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt, chờ đợi Linga bặt âm vô tín. Hình khuyết lõm giữa lòng Yoni như vết thương chưa lành. Lần nghe tin có bia Chăm ở làng Phú Lương cách tầm ba chục km, tôi xách xe chạy đến tận nơi. Đúng bia Chăm (chất liệu Chăm, chữ Chăm). Chụp hình no mắt, chẳng rõ ý nghĩa những con chữ ngoằn ngoèo kia. Người đọc được chữ Chăm hiếm tựa lá mùa thu. Tôi tự hỏi, sao tự dưng có cái bia đứng cô đơn ở đây. Liền tới đi quanh, thì ra ở mặt bên trong cũng có chữ, kề đó là bệ hình vuông, lõm xuống ở giữa. Đây chắc chắn là bệ đặt Linga. Bia hẳn ghi “công trạng”, xuất xứ hay một thông tin gì đó về việc thờ Linga.

Quá khổ so với cái Linga thất lạc ở Phước Tích. Tôi lần theo một thông tin khác. Ngay trong khuôn viên chùa Ưu Điềm có di tích Chăm. Gốc. Nay được xây cái miếu mới, trụ và bộ sườn miếu Chăm vẫn còn phía trong, gồm: trụ, tượng Phật Ruồi, tấm phù điêu hình vũ nữ apsara vòm cuốn, Linga, Yoni... Riêng Yoni bị gãy chéo, nay còn một nửa không ai có ý kiến nên thợ ốp vào tường như tấm đá vô tri. Tôi không để ý nên nhìn mãi mới “à, thì ra là Yoni”.

Trở lại Phước Tích. Đêm cuối trong chuyến ngao du của mình, tôi ra miếu cây thụy. Miếu hơi âm u. Ngọn điện quả ớt chỉ đủ soi vài con chữ mờ nhòa. Người dân kể thời chống giặc, bộ đội từng núp trong miếu để hoạt động, có những chiến sĩ mật báo còn chui vào lòng cây ruỗng để trốn giặc. Tôi thử luồn mình vào, cũng thoải mái cho vài người đứng chồng lên vai nhau. Miếu vốn nằm trong nghi vấn gốc tích Chăm. Rất có thể người Việt xây nó trên bộ móng của Chăm. Trộm nghĩ, nó sẽ sống trong tĩnh lặng cho đến khi lụi bại bên cây thụy một dạo trái chín trĩu vàng, từng khiến “hai hột cơm nguội” giữa ngưỡng dậy thì mất ngủ. Và hãy để ngôi miếu này có cơ hội làm chứng cho những đôi trai gái của làng đã đến tuổi cần hiểu về Linga - Yoni.

Bút ký của Nhụy Nguyên